حدود قیاسحدود قیاس یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای اجزای اصلی تشکیل‌دهنده مقدمات قیاس است. ۱ - مفهومشناسیحد به معنای نهایت و طرف است و به همین مناسبت، اجزای اصلی تشکیل‌دهنده مقدمات قیاس را «حد» یا «طرف» می‌نامند، زیرا در ابتدا و انتهای هر قضیه‌ای واقع می‌شوند که مقدمه قیاس است؛ بنابراین به اجزای ذاتی و اصلی مقدمات قیاس که بعد از تجزیه و تحلیل باقی می‌مانند، حدود قیاس گفته می‌شود و آنها عبارت‌اند از: حد اصغر، حد اکبر و حد وسط. برای مثال، موضوع و محمول، در قضیه حملیه، و مقدم و تالی در قضیه شرطیه، بعد از انحلال قضیه باقی می‌مانند، ولی نسبت در قضیه که قائم به دو طرف آن است و همچنین سور و جهت در قضایا که از شئون نسبت‌اند بعد از انحلال قضیه معدوم می‌شوند. [۳]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۲۶۸.
[۴]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۴۶۱.
۲ - حد اصغرحد اصغر؛ موضوع قضیه مطلوب در قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است «حد اصغر» یا «حد اوّل» و یا «طرف اصغر» نامیده می‌شود. ۳ - حد اکبرحد اکبر؛ محمول قضیه مطلوب در قیاس که از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است را «حد اکبر» یا «حد اخیر» و یا «طرف اکبر» می‌نامند. ۴ - حد وسطحد وسط؛ جزئی که در قضیه مطلوب وجود ندارد، ولی از اجزای ذاتی مقدمات قیاس است و در دو مقدمه تکرار می‌شود و علت اثبات محمول قضیه مطلوب برای موضوع اوست «اوسط» یا «حد وسط» یا «سبب» و یا «جامع» نام دارد. [۷]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۴۶.
۵ - وجه تسمیهچون به طور غالب، محمول از لحاظ مفهوم، اعم از موضوع است و هر اعمی اعظم و اکبر است، به همین مناسبت دو جزء نتیجه به این دو وصف مقید شده‌اند و به یکی اکبر و به دیگری اصغر گویند و چون حد وسط، واسطه ربط و نسبت میان دو جزء نتیجه است به «حد وسط» یا «اوسط» متصف شده است. [۸]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۱۱۵.
[۹]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۴۸۱.
۶ - معانی اصطلاح حددر مباحث منطق، سه کاربرد برای واژه «حدّ» شمرده شده است: ۱. در باب ایساغوجی: معرّفِ مشتمل بر ذاتیات ماهیت است. ۲. در باب برهان: مفردات تشکیل‌دهنده مقدمات برهان که شامل حد اصغر، حد اوسط و حد اکبر است. ۳. در باب برهان: خصوصِ اوسط که علت ذاتی است. [۱۱]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۴۷.
[۱۲]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۲، ص۴۷۲.
۷ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۸ - پانویس
۹ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «حدود قیاس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱۸. |